Poniższy tekst to fragment (karty 52-54) z woluminu Acta Visitationum 4 (sygn. AV 4) przechowywanego w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Jest to księga zawierająca 216 kart. Na jej treść składają się zapisy powstałe jako protokół wizytacji biskupiej przeprowadzonej przez archidiakona śremskiego Kaspera Hapa w kościołach Poznania w 1611 roku (karty 1-31), a także w archidiakonacie śremskim w latach 1610 i 1619 (karty 31-216). 

Jest to jedna z najstarszych ksiąg wizytacyjnych przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Jak wynika z zamieszczonej na początku woluminu notatki, księga została sporządzona przez notariusza biskupiego Mikołaja Staszewskiego w roku 1620: Decreta in eandem Visitatione facta per eundem Reverendissimum Dominum Gasparum Hap Sufraganeum Posnaniensem et Archidiaconum Sremensem, et per me Nicolaum Staszewski Publicum Sacra auctoritate apostolica eiusdemque visitationis de mandato Reverendissimi Notarium conscripta anno 1620 quarta mensis aprilis.

Notariusz Mikołaj Staszewski zamieścił ponadto wzmiankę o śmierci biskupa Kaspera Hapa (karta 115b), która nastąpiła 26 czerwca 1619 roku. Przerwała ona realizację zamierzonej wizytacji całego archidiakonatu śremskiego. W 1619 roku Hap zdołał zwizytować dekanat śmigielski, wschowski oraz niecały krobski (Crobensi non item integro). Z zapisu Staszewskiego dowiadujemy się, iż powrócił do Poznania z zamiarem rychłego kontynuowania wizytacji (reversus est Posnaniam, brevi continuaturus), ale z zrządzenia Bożej Opatrzności zapadł na nieznana chorobę (sed quoniam disponendum providentia Dei, in morbum incognitum inciderat). Umarł, wyczerpany z powodu tejże, po trwającej cztery tygodnie ciężkiej chorobie (quatuor septimanarum morbo gravi exhaustus, pie ac suavissime in Domino obdormivit). Staszewski wkrótce potem sporządził księgę powizytacyjną, czyniąc niejako zadość gorliwości biskupa Hapa wobec całej diecezji, dla której był on bardzo zasłużony (desiderio sui apud totam Dioecesim, tanquam praeclare de ea meritus, relicto, quam ego Nicolaus Staszewski eiusdem visitationis et paulo post Publicus Sacra Auctoritate Apostolica Notarius descripsi).

Miasto Gostyń

Jest tam kościół murowany, parafialny, pod wezwaniem św. Małgorzaty, konsekrowany, jak wynika z rocznicy konsekracji, która przypada w pierwszą niedzielę po święcie św. Michała Archanioła, prawa patronatu miejscowego Dziedzica (iuris patronatus Haeredis ibidem). Kościół przykryty dachem ochronnym (testudine clausa), jest podparty sześcioma murowanymi kolumnami. Chór oddzielony od głównej części kościoła drewnianymi kratami. Kościół ma troje drzwi, z dobrym zamknięciem (clausura). Posadzka wyłożona ceglaną warstwą, pośrodku kościoła wiszące jedno miedziane candelabrum.Cyborium drewniane, rzeźbione, usytuowane po lewej stronie kościoła, w nim srebrna puszka (pyxis) wraz z inną małą, w których, wedle zwyczaju, chowany jest w lnianym woreczku (in sacculo) Najświętszy Sakrament. Druga puszka miedziana, do zanoszenia Chorym Najświętszej Eucharystii, również małe srebrne naczynie służące do ablucji od chorych (seipsulus? pro ablutione Infirmorum). Świecznik (lampka) na światło (pro lumine) do niesienia przed Najświętszym Sakramentem oraz skórzana bursa. Przed cyborium wisi lampa, która pali się, jak jest w zwyczaju, tylko w czasie sprawowanych tam nabożeństw. Chrismalia dwa, srebrne pozłocone, drugie cynowe z Krzyżmem, przechowywane są równocześnie w cyborium.Chrzcielnica murowana, uszkodzona przy naprawie nagrobka Pani Słupskiej, jej męża. Ta obiecała jej przeniesienie w inne miejsce i naprawę w krótkim czasie, usytuowana pośrodku kościoła, wewnątrz i z zewnątrz wybielona, z wodą chrzcielną. Metryka chrztów od roku 1602, zaś metryka zawartych małżeństw od roku 1609. Zapisuje się w księdze nie zszytej. Upomniano, aby dołożono starań, by były spisywane pilniej.W kościele jest 10 ołtarzy murowanych, nie wszystkie jeszcze konsekrowane, wszystkie jednak starannie przykryte. O fundacji niektórych nie figuruje nic poza to, co stwierdza się poniżej:Ołtarz główny konsekrowany i murowany, z malowidłem wotywnym i pieczęcią nienaruszoną, starannie okryty, z trzema obrusami, z antependium służącym stosownie do okoliczności. Drugi ołtarz przed cyborium, murowany, ze znakami konsekracji, lecz bez fundacji. Trzeci ołtarz, po lewej stronie głównej części kościoła, murowany i raczej (także?) konsekrowany. Z nadania Magistratu Gostyńskiego erygowany 3 lutego w roku 1501. Erygowanie zostało włączone do Akt Konsystorza Poznańskiego. Brak jednak legalnie ustanowionego właściciela, jak mówi się z zaniedbania mających prawo prezentowania. Ołtarz ma również kilka zobowiązań (wierzytelności) na majątku, które to Pleban powinien przekazać na rzecz ubogich i zostawić u obecnego witryka. Upomniany nic w tej sprawie nie uczynił. Zaiste, nazywany jest z pewnością Ołtarzem Trójcy Świętej Ubogich. Czwarty ołtarz z tej samej strony kościoła co trzeci, w pobliżu drugiej kolumny, nie konsekrowany, lecz przykryty ze czcią trzema obrusami, o jego fundacji jednak nic nie wiadomo. Piąty ołtarz, z tej samej strony, przy trzeciej kolumnie, nie konsekrowany, ani nie erygowany. Szósty ołtarz, po prawej stronie cyborium świątyni, bez fundacji, ani nie konsekrowany. Starannie jednak przyozdobiony. Siódmy ołtarz, po wyżej wspomnianej stronie, usytuowany w pobliżu drugiej kolumny, nie konsekrowany, przykryty antependium i trzema obrusami. Pleban utrzymywał, że ołtarz ma swą wspólną fundację, o której nic nie było nam wiadomo. Ołtarz pozostaje aż dotąd bez żadnego właściciela wskutek zaniedbania Rady Miejskiej i na odwrót właścicieli, jeśli chodzi o przedstawianie osób (in praesentando).W kaplicy nad zakrystią są trzy ołtarze, wszystkie murowane, jednak nie konsekrowane. Pierwszy z nich, główny, ze względu na namalowany obraz, nazywany jest ołtarzem św. Anny. Właścicielem kaplicy i ołtarza jest Dziedzic? [...] Jarociński?, który jednak w tym czasie nie stawił się na wizytacji ani nie wykazał żadnych dochodów. Twierdzi się, że nabożeństwa są sprawowane przy tym ołtarzu dobrowolnie. Fundatorami (Patroni) jego kaplicy są Skoczylasowie. Na uposażenie Ołtarza zapisane jest 12 florenów, zapisane na Strzelcach (in [...] Strzelce). Zobowiązanie wypełnia się na święto św. Wojciecha.W tejże kaplicy i przy tym ołtarzu sprawuje swą liturgię Bractwo Literackie, ustanowione w 1592 roku przez biskupa poznańskiego Łukasza Kościeleckiego, które wynagradza kapłana co kwartał jednym florenem. Drugi ołtarz w kaplicy przy zakrystii nie konsekrowany, ale przykryty. Trzeci ani nie konsekrowany, ani nie wyposażony; i tak to niech wystarczy, jeśli chodzi o ołtarze.Plebanem kościoła jest Czcigodny ksiądz Walenty z Sierakowa, ważnie, to znaczy zgodnie z prawem (legitime) wyświęcony (ordinatus) i ustanowiony (institutus). Wykazał się poniżej spisanym inwentarzem rzeczy kościoła:Inwentarz sprzętu Kościoła gostyńskiego: Monstrancja srebrna, pozłocona z jedwabiem, krzyż duży srebrny złocony, drugi zaś mniejszy biały, trzeci mały, relikwie św. Anny w kości słoniowej (in ossibus elephantis), kielichów 16, paten 15, z których tylko 3 niepozłocone, pacyfikał drewniany duży, inne zaś mniejsze dwa, trybularz srebrny z łódką. Para ampułek ze srebra, Agnus Dei – 2, umieszczone w drewnie, (in ligno imposita?).Cappa seu Pluviale sericea auro intertexta, alias złotogłowowa z gałką wszytą srebrną postacistą. Druga cappa złotogłowowa podlejsza, w niej kryształ w srebro oprawny. 3 aksamitna czerwona z kryształem, aksamitna czarna z kryształem, kitajkowa czarna. Ornat nowy złotogłowowy, drugi taki sam złotogłowowy czerwony, trzeci złotogłowowy podlejszy, czerwony złotogłowowy słomiany nazwany. Dwa ornaty złotogłowowe brunatne, ornat złotogłowowy samij z krzyżem szytym, zielony adamaszkowy, brunatny adamaszkowy, brunatny, biały adamaszkowy, drugi taki sam z krzyżem złotogłowowym. Zielonych adamaszkowych starych 2, brunatny i błękity adamaszkowe, czerwone adamaszkowe 2, czerwone 3 stare, atłasowy biały, atłasowy czerwony, aksamitny czerwony, adamaszkowy czarny, czarnych aksamitnych dwa, trzeci takowy sam. Kitajkowy biały, adamaszkowy biały z krzyżem zielonym, procedelowy biały, drugi złoty taki sam. Dalmatyki procedelowe czerwone, aksamitne zielone atłasowe. Antependia: srebrogłowowe na ołtarz białe, procedelowe drugie, czerwone aksamitne, białe czamletowe, szachowane piąte ferialne szyte, procedelowe do Panny Maryi, takie same na kaplicę, […] na mały ołtarzyk. Inszych małych tak na ołtarzyki […] inho do Panny Maryi jest z potrzebą.Obrusy: obrusów ciężkich z klamrami 3, a czwarty z siatką, rąbkowy z siatką jedwabną. Inszych wszystkich pospolitych 31, do Panny Maryi obrus z koronkami ciężkimi od P. Marlewski. Ręczników z obrusami 3, czwarty z czarnym, ręczników [...] 18, ampułek 3 pary, dalmatyczek, komży wielgich 8, dziewiąta kaznodziejska z koronkami, alby małe na chłopięta z komeżek małych 3 pary, kapek na chłopięta 2 pary. Vela na pulpitek czerwone złotogłowowe, a drugie proste ferialne, poduszka na ołtarz pod mszał, sztuka złotogłowowa na ołtarz, chustek ze złotem 8, a jedwabiem 13, aksamit na ławeczkę czerwony.Szerzynka przed cyborium złotogłowowa kitajką podszyta, a druga adamaszkowa. Namiotki z [...] czerwony, ze złotem i dębkowy z koronkami, wierzchny do nich jeden atłasowy. Trzeci namiotek do Panny Maryi. Kobierzec czarny na formę dzwonkową. Mszałów rzymskich 3, czwarty w srebro oprawny. Agenda rzymska i stara druga poznańska. Sukno czerwone przed wielki ołtarz, pasów 7. Trybularz mosiężny do niego troha cerowa. Lampa mosiężna z sklenicą, kropielnica cerowa. Szerzynka czerwona atłasowa z aniołkami złotem szytymi. Druga szerzynka błękitna atłasowa złotem szyta.Lichtarzy mosiężnych, tak w wielgim kościele, jako u Panny Maryi par trzynaście. Lichtarz mosiężny o jednej rurce. Sukno czerwone przed ołtarz do Panny Maryi.Gradały: antyfonarz pergaminowy, suplementum notowane ad formam antyfonarza rzymskiego [...] srebrne z kamieniami, wieńce dwa jedwabne, velum 3 [...] ad P. Maryi. Korale przy nich jest pieniążek i srebrnoprawny krysztalik. Jedwabnica od P. [Zadoski?]. Druga turecka subtelna, kitajki 2, czerwona i pomarańczowa. Kitajki dwie [...] zielony długie, kitajka czarna. Ręczników tureckich 3, kitajka ciemnozielona cum nomine IHS, rąbków rozmaitych 38, alb z koronkami i humerałami 4. alb [...] z humerałami 9, pospolitych jedenaście.Szerzynka czerwona jedwabna na niej wyszyte złotem nomen Jesus i koronki wkoło złote. Szerzynka biała siatką i listwami złotem szytymi, także koronki wkoło złote.Dach kościoła jest dobrze pokryty, ceglany. Dzwonnica murowana z trzema dzwonami i z czwartym – sygnaturką. Jednocześnie kostnica dobra, murowana. Na remont kościoła oraz inne potrzeby są trzy floreny uposażenia z trzech utargów (ex tribus macellis) [Camiscum?], które corocznie pobierane są przez witryków kościoła oraz jałmużna z trzech dni świątecznych, składana według zwyczaju, a które to na potrzeby tegoż kościoła przekazywane są przez tychże witryków. Ci corocznie zdają sprawozdanie tutejszej Radzie Miejskiej za postanowieniem (cum scitu) Wielebnego Proboszcza. Dzwonnika i organistę wynagradzają witrycy z kasy kościelnej jak dawniej, kaznodzieję zaś Rada Miejska.Nabożeństwa są sprawowane w kościele według zwyczaju innych kościołów w Mieście, z tym że Jutrznia o Najświętszej Maryi Pannie jest śpiewana codziennie. Jak zapewniali wówczas tam obecni, nie ma tu żadnego (takowego – dopisane na marginesie po polsku?) zaniedbania.Dom dla Plebana mały, usytuowany na cmentarzu w Narożniku pod Wieżą. Drugi dom, o którym mówi się, że od dawna jest własnością Literatów (Bractwa). Trzeci dla kaznodziei z małym ogródkiem. Czwarty, w którym mieszka jednocześnie dwóch wikariuszy. Wszystkie wspomniane domki, jakkolwiek pokryte, wymagają naprawy.Proboszcz ma dwóch wikariuszy: Wojciecha? (Albertum) Borzeński?, nie mającego podówczas jurysdykcji (non fuit tunc approbatus) oraz Jana z Nowego Miasta, który w sprawowaniu sakramentów sprawuje się przeciętnie.Są niektóre Bractwa, jak św. Anny, które ma przywilej od Zakonu Braci Mniejszych Obserwantów, zatwierdzony przez Oficjała Poznańskiego, według poszczególnych tekstów własnych sprawują mszę śpiewaną ku czci św. Anny. Ich przywilejem jest także odprawianie w stosownych porach roku oraz w samo święto św. Anny Procesji z Najświętszym Sakramentem i z Odpustami; a także Bractwa Rzeźników, Foluszników, Szewców, Zdunów, Kołodziejów, Bednarzy, Rzemieślników, Kowali, Ślusarzy, Tkaczy, Kuśnierzy, które nie są erygowane. Jednakże wszystkie starym zwyczajem odprawiają mszę Requiem za zmarłych, wszędzie trzy razy na kwartał. Konfratrzy, w dni świąteczne mają zwyczaj zapalać świece, ustawione na kijach? (in baculis?).
Tłumaczenie: ks. Rafał Rybacki